12 Eylül darbesi ya da 1980 İhtilali olarak adlandırılan olay, binlerce kişinin öldürülmesine ve tutuklanmasına sebep oldu. Türkiye Cumhuriyeti'nin tarihinde, silahlı kuvvetlerin yönetime üçüncü müdahalesi olarak tarihe geçti. 39 yıl önce bugün gerçekleşen 12 Eylül darbesi neden oldu? 12 Eylül darbesini kim yaptı?
12 Eylül darbesini kim yaptı? 12 Eylül darbesi kime yapıldı?
12 Eylül 1980 darbesi, Süleyman Demirel'in başbakan olduğu dönemde, hükümeti görevden almak üzere düzenlenmiştir. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren'in öncülüğünde ve emir-komuta zincirinde gerçekleştirilen darbede, 650 bin kişi gözaltına alınırken, 7 binin üzerinde kişinin idam cezası istendi. Bunlardan 517'si idam cezası verildi. Kenan Evren'e, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun'dan oluşan Milli Güvenlik Konseyi eşlik etti.
12 Eylül darbesi neden oldu?
Darbeciler, gerekçe olarak siyasi cinayetleri, Kudüs Mitingi'ni ve siyasi istikrarsızlıkları gösterdi. Necmettin Erbakan öncülüğünde Konya'da düzenlenen Kudüs Mitingi'ni darbeciler "şeriat amaçlı kalkışma girişimi" olarak nitelendirdi. Öte yandan 22 Mart 1980'de ilk turu düzenlnene Cumhurbaşkanlığı seçimleri Eylül ayına kadar sonuçlandırılmayınca demokrasiye olan güvenin azalması da darbeye gerekçe gösterildi. Ekonomik sebepler olarak da dış ticaret açığındaki artış, döviz sıkıntısı, işsizlik gibi durumlar öne sürüldü. Ayrıca sağ-sol tartışmaları nedeniyle güvenlik problemleri yaşandığı, bunların da darbeye zemin hazırladığı öne sürüldü.
1980 ihtilalinde ne oldu?
210 bin davada 230 bin kişi yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. Siyasi partiler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi lağvedildi. 1982 yılında hazırlanan anayasa ile, önceki anayasada ciddi değişiklikler yapıldı. Darbenin ardından, Türkiye siyasetinin tekrar tasarlandığını 9 yıllık bir askeri dönem başladı.
12 Eylül darbesinde idamlar ve cezalar
İdam cezası verilen 517 kişiden 50'si asıldı. İdamı istenen 259 kişinin dosyası da Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne gönderildi. 71 bin kişi Türk Ceza Kanunu'nun 141, 142, 163. maddelerinden yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. 388 bin kişi pasaport hakkından men edildi. 30 bin kişi işten atıldı. 98 bin kişi örgüt üyesi olma suçuyla yargılandı. 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurt dışına gitti. 300 kişi şüpheli şekilde öldü. 171 kişinin işkenceden öldüğü belgelerle tescillendi. 937 film sakıncalı olduğu gerekçesiyle yasaklandı. 4 bine yakın öğretmen, 120 öğretim üyesi, 47 hakim işinden edildi. 400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi. 300 gazeteci saldırıya uğrarken, 3 gazeteci öldürüldü.
Bir sağdan, bir soldan...
Darbeden sonra idamlara 8 Ekim tarihinde başlandı. Kenan Evren, "Adaletli olsun diye bir sağdan bir soldan astık" söylemini bu acı olay için dile getirdi. Yıllar sonra görülen davada kendisine "Bu sözler size mi ait?" sorusunun sorulması üzerine, "Evet. Bitaraf olduğumu göstermek için, bir sağdan bir soldan, bir sağdan bir soldan astık" şeklinde açıklama yaptı. Kenan Evren, bu kanlı olaydan pişman olmadığını belirterek, "Yine olsa yine yaparım" dedi.
"Asmayalım da besleyelim mi?"
İlk idam edilen sol görüşlü Necdet Adalı oldu. Ardından da ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. 17 yaşındaki Erdal Eren de yaşı büyütülerek idam edildi. Kenan Evren, Erdal Eren için "Asmayalım da besleyelim mi?" sözünü kullandı. Sağ ve sol görüşlü gençlerin yanı sıra, siyasilerin tamamına yakını yargılandı. Milletvekillikleri düşürülen siyasiler aylarca mahkeme salonlarında tutuldu.
Başbakan ve CHP Genel Başkanı eşleriyle birlikte askeriyeye götürüldü
Başbakan Süleyman Demirel'in milletvekilliği sona erdi ve gözaltına alındı. Demirel, eşi Nazmiye Demirel, CHP Başkanı Bülent Ecevit ve eşi Rahşan Ecevit, birlikte kaldıkları Çanakkale Gelibolu Hamzaköy'deki Türk Silahlı Kuvvetleri misafirhanesinden alınarak uçakla askeriyeye götürüldü.