Adnan Menderes kimdir? Adnan Menderes idamı nerede ve neden oldu? Ve 27 Mayıs Darbesi hakkında bilinmesi gerekenler.
Adnan Menderes Kimdir?
Ali Adnan Ertekin Menderes (1899, Aydın – 17 Eylül 1961, Bursa),1950-1960 yılları arasında Türkiye Cumhuriyeti'nin başbakanlığını yapmış, Adnan Menderes İstiklal Madalyası sahibi Türk siyasetçi, devlet adamı ve hukukçu. Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti'de siyaset yapan Menderes, 27 Mayıs Darbesi'nin ardından, 17 Eylül 1961 tarihinde asılarak idam edildi. Türkiye Büyük Millet Meclisi 1990 yılında çıkardığı yasayla, Menderes ve onunla beraber idam edilenlere itibarlarını iade etti.
27 Mayıs'a Doğru
Demokrat Parti'nin 1950 yılında iktidara gelmesiyle birlikte CHP 23 yıl sonra ilk kez muhalefet konumuna düşmüştür. Bu dönemde laiklik karşıtı olduğu belirtilen Said Nursi ile ilgili dava 25 Aralık 1952 tarihinde Samsun’da görüşülmeye başlanmıştır. Ayrıca "Atatürkçü düşünceye zarar vermek ve dini siyasete ilan etmek" suçlamasıyla MP’nin (Millet Partisi) faaliyetleri 8 Mart 1953 tarihinde durdurulmuştur. 1954 tarihinde ise mahkeme partinin dini karakterde olduğu kanısına vararak partinin kapatılmasına karar vermiştir.
21. hükümet başkanı Adnan Menderes 1955 tarihinde Fuad Köprülü’yü Başbakan yardımcısı ve Fatih Rüştü Zorluyu ise Devlet ve Dışişleri Bakanlığına getirmiştir. DP’nin meşruluğu artmaya başlamıştır ki parti içinde karşıt sesler yükselmeye başlamıştır. 1955 yapılında parti genel kongresinde Adnan Menderes başkan seçilirken muhalif görülen 9 milletvekili partiden ihraç edilmiştir. Bu ihraçları da 10 adet milletvekilinin vefa istifaları izlemiştir.
Arapça Ezan Tartışması
Adnan Menderes hükümeti Arapça Ezan için serbestlik çıkararak halkın dini duygularını yaşaması için ortam hazırlamıştır. Fakat bu durum başta ordu olmak üzere bu karara muhalif kişilerin dikkatlerini üzerine çekmiştir. Bu karşıtlığı meclisteki CHP milletvekillerine tepki ve Kırşehir’in ilçe olması izlemiştir. DP, Arapça Ezan yasağını kaldırılması ile birlikte "Cumhuriyetçi yapıyı yıkmaya çalışmak ve Cumhuriyete ihanetle itham edilmiştir ve Celal Bayar Arapça Ezan yasağının kaldırılmasını köşkte uzunca süre bekletmiştir.
Mucizevi Kurtuluş
Gündemde bunlar yaşanırken Başbakan Adnan Menderes Türkiye ve Yunanistan görüşmeleri için Londra’ya hareket etmiştir. Menderes’in uçağı 17 Şubat 1959 tarihinde Gatwick Havaalanı yakınlarında düşmüştür. Yaşanan uçak kazasında 14 yolcu hayatını kaybederken Adnan Menderes mucizevi şekilde kurtulmuştur.
İç Siyaseti Kızıştıran Hamle
1960 yılında iç siyaset daha da kızışmıştır. Siyasiler arasındaki söz düelloları günlük hayatın bir parçası haline gelmiş, karşıt eylemler daha da ivmelenmiştir. İnönü 1959 Mayıs ayında, Uşak’ta taşlı saldırı ile yaralanmış, 3 gün sonra İstanbul’da tekrar saldırıya uğramıştır. CHP otobüsleri Çanakkale ve Denizli’de saldırıya uğramış, saldırılardan sonra iç siyasette ortam iyice gerilmeye başladı. Asker arasından da sesler yükseliyordu.
Darbenin Ayak Sesleri
Ülke içerisinde artan şiddet içerikli eylemler ve nefret söylemleri askerin dikkatini çekmiştir. Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel 3 Mayıs 1960 tarihinde Savunma Bakanı Ethem Menderes’e bir mektup yazmıştır ve mektuptan sonra 5 Mayıs 1960 tarihinde Harbiyeli öğrenciler Ankara Kızılay’da bir gösteri düzenlemişlerdir.
Bazı Harp Okulu ayaklanmaları da ordunun içerisinde bazı kesimlerin DP'yi istemediğini göstermiştir. 22 Mayıs tarihinde Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından haberleşme ve kişiler arasındaki toplantılara yasak getirilmiştir. Menderes’in gezisi sırasında 27 Mayıs’ta da Harp Okulu öğrencileri “Zafer Anıtı”na kadar sessizce yürümüşlerdir
Alparslan Türkeş’in Okuduğu Bildiri
İşin ilginç kısımlarından birisi 26 Mayıs'ta Genel Kurmay Başkanı olan Erdelhun'un, askerin DP’ye olan bağlılığının sürdüğünü açıklamış olmasıdır. Fakat ertesi gün yapılan darbe göstermiştir ki TSK da kendi içinde bölünmüştür. 26 Mayıs gecesi DP karşıtı general ve subaylardan oluşan 38 kişilik komite 27 Mayıs sabahı tanklarla beraber Albay Alparslan Türkeş tarafından radyoda okunan bildiri ile hükümete el koyduğunu bildirmiştir.
Yassıada Davaları
11 ay 1 gün süren davaların başlangıcı 14 Ekim 1960 tarihidir. 203 davaya bakılmış ve toplam 872 oturum yapılmıştır. 19 davaya bakan mahkeme toplam 1068 tanığı dinlemiştir. 15 Eylül 1961 tarihinde tutuklular vatana ihanet, meclis iç tüzüğünün değiştirilmesi, Kırşehir’in ilçe yapılması CHP’nin mallarına el koymak gibi bir takım suçlardan dolayı suçlu bulunmuşlardır. Yassıada duruşmalarında 6-7 Eylül olaylarından DP sorumlu tutulmuştur. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu, Fuad Köprülü, İstanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay, Emniyet Müdürü Alaaddin Eriş, İzmir Valisi Kemal Hadımlı, Selanik başkonsolosu Mehmet Ali Balin ve diğerleri Selanik’te Atatürk’ün evini bombalanması ve Rum halkının evlerinin yağmalanmasından sorumlu tutulmuşlardır.
Adnan Menderes’in İdamı
4 Ocak 1961 tarihinde 24. Hükümet resmen istifa etmiştir. Cemal Gürsel 5 Ocak’ta 25. Hükümeti kurmuştur. 12 Ocak tarihinde ise yeni hükümetin izni ile siyasi partilere katılım yolu açılmıştır. 11 Şubat tarihinde Adalet Partisi (AP) Ragıp Gümüşpala önderliğinde açılmıştır. İzleyen 1 Nisan’da partilerin il veya ilçe toplantıları ile kongre hakları iade edilmiştir. 25 Mayıs tarihinde Milletvekili Seçim Kanunu kabul edilmiş, 9 Temmuz tarihinde de halk oyuna sunulan Anayasa % 61.5 ile kabul görmüştür. 15 Eylül’de tutuklanan DP’nin 32 üyesi müebbet hapse çarptırılmıştır. 16 Eylül’de Fatih Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan idam edilmiştir. 17 Eylül tarihinde Başbakan “Adnan Menderes” idam edilmiştir.